Estatu edo herri bakoitzak jende prestu bat edukitzen du dagokion gizartearen gidaritza intelektual baten zeregina betetzen duena. hau da, gizarte horri dagozkion arazo, norabide eta aholkuak bideratzen dituena giza taldearen alor zabaletan, nortzuk garen, nora goazen, zer egin behar dugun,... halako galderak sortu eta erantzuten dituztenak bai arlo publikoan zein pribatuan.
Nafarroa okupatu honetan, estatu espainol eta frantzesaren kolonialismoari jarraituz asko izan dira euskal lurraldetan agintaritzaren zerbitzura jarri diren idazleak (Unamuno adibidez) zein unibertsitateko irakasleak (Ermuko foroko Arteta eta Savater bezala) zeintzuk sutzuki defenditu dute Espainaren boterea eta gehikeriak. Askotan aipatu izan da horren bestealdean euskal inteligentzia baten beharra eta egia esan gutxi izan dira paper hori bete dutenek, Joxe Azurmedi filosofoa adibidez.
Ez da kasualitatea nafarzaletasunaren berpizkundea bultzatu dutenen artean historialariak eta historiazaleak egotea, inpereio kolonial batean zereginatariko bat delako okupatuaren nortasuna ezabatzea bere hizkuntza, sinbologia eta historio propioa desagarraraziz. Nafar lurraldetan dauden historiagile ofizialek (uniberstitateko sailak) betebehar hau bete dute azken mendean, gogoratu bestela Nafarroaren historiagile handienetario bat, Jimeno Jurio alegia ez ziotela historia karrera egiten utzi Opuseko unibertsitatean.
Nabarralde izan da habiapuntua eta bertako kideek dira nafar inteligentzia propioa bereskuratzen ari direnak, baina beti poteretik kanpo. Bere atzean ez dago gobernu ez eta erakunde ofizialik eta bere ideiak kolonialismoa espainarraren aurka doa erabat. Oraingoz indar politikorik gorpuztu gabe dagoenez ez da meatxutzat hartzen eta bere iritzia ezabatuta dago medio nagusietan. Hala ere nafarzaletasuna ari da hedatzen apurka apurka eta dirudien bigarren tranzizio politiko honetan kolonizatuen indartze ideologikoan lagundu dezake. Hala bedi.
